Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi / Journal of Bitlis Eren University

Institute of Social Sciences  Cilt/Volume:6  Sayı/Number: 2  Aralık/December 2017  s.354-373

Araştırma Makalesi / Research Article

Geliş Tarihi / Received: 11.09.2017  Kabul Tarihi / Accepted: 11.11.2017

Ortaçağ’da Arap-İslam Dünyasında Astronomi Bilimi*

Seyfettin KAYA

Doktora Öğrencisi

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ortaçağ A.B.D.

ORCİD: 0000-0003-2181-5973 kaya_fdd23@hotmail.com

Öz

Abbasiler Dönemi’nde Müslüman Araplar tarafından Hint, İran ve İlkçağ-Yunan kaynakları Arapçaya çevrilmiştir. Hint-İran kaynakları Müslümanların astronomi hakkındaki bilgilerini arttırmıştır. Ancak zamanla İlkçağ-Yunan eserleri Arapçaya çevrilince Batlamyus’un astronomi anlayışının matematiksel düzeneklere dayandığını ve Aristoteles’in fizik mantığına uymadığını iddia edilmiş ve astronomi bilimcileri konuyu be kez bu yönü ile ele almışlardır. Müslüman- Arapların Ortaçağ’da astronomi alanında gösterdikleri başarı küçümsenmeyecek kadar önemlidir. Bu başarı zamanla Kopernik tarafından gerçeklerin ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır.

Anahtar kelimeler: Astronomi, Abbasiler, Endülüs Emeviler, Bilim, Batlamyus

* Bu çalışma yazarın doktora tezinin bir kısmından yararlanılarak hazırlanmıştır.

Astronomy Science in the Arab-Islamic World

Abstract

During the Abbasid period, Muslim Arabs turned Arab, Indian, Iranian and Ancient-Greek sources. Indo-Iranian sources have increased the knowledge of Muslims about astronomy. However, over time, when the Ancient-Greek works turned into Arabic, it was claimed that the understanding of Ptolemy's astronomy was based on mathematical arrangements and that Aristotle did not conform to the physics of the physics and the astronomical scientists were involved in this aspect once and for all. The achievement of the Muslim-Arabs in the field of astronomy in the Middle Ages is so important that they are not underestimated. This achievement made it possible for Copernicus to reveal facts over time.

Key words: Astronomy, Abbasids, Andalusian Umayyad, Science, Ptolemy

GİRİŞ

İslâm Dünyası’nda astronomi bilimcileri gözlemsel (astronomi aletleri ile gökyüzünü izleme-pratik astronomi) ve kuramsal astronomi (gözlem verilerini hareketli geometrik düzeneklerle anlamlandırma) konuları ile ilgilenmişlerdir.1

Eskiçağ Batı Dünyası astronomları kuramsal astronomi alanında önemli başarılar sağlamış ve asırlarca sürecek olan astronomik verilere temel oluşturmuşlardır. Müslüman astronomlar ise Eskiçağ Batı Dünyası astronomlarından farklı olarak gözlemsel astronomi (pratik astronomi) alanında daha başarılı olmuşlardır. Müslüman astronomlar ilk gözlemevlerini kurmuş ve gözlemlerinin dakikliğini arttırmak için hassas gözlem araçları ve gözlem teknikleri geliştirmişlerdir. Açıların ölçümünde kirişler yerine yeni bulunan trigonometrik fonksiyonlar kullanmaya başlamışlardır. Ancak kuramsal astronomi alanında aynı ölçüde bir başarı gösterememişlerdir.2 Bu duruma rağmen kuramsal astronomiyi de göz ardı etmemişlerdir. Kuramsal astronomi alanında Müslüman astronomlar Batlamyus (MS.150 yılları) ve Aristoteles'in (MÖ. 384-322) yolundan giderek Yer'in hareket etmeksizin evrenin merkezinde durduğuna ve Güneş de dâhil olmak üzere diğer bütün gök cisimlerinin onun çevresinde dairesel yörüngeler üzerinde sabit hızlarla dolandığını kabul etmişlerdir.3

Müslüman astronomlar Batlamyus’un “Yer merkezli evren modelini” esas almış ve yaptıkları gözlemler neticesinde bu modelde küçük değişiklikler yapma ihtiyacı duymuşlardır. Yıldızların Yunanlılarda kabul edildiği gibi Satürn dışında bir kürenin üzerinde olduğu inancından kuşku duyulmuş ve onların çok daha uzakta uzaya yayılmış büyük cisimler olduğuna inanmışlardır.4 Ancak Batlamyus tarafından ileri sürülen “eksantrik ve episikl” düzeneklerde önemli değişiklikler yapmamış ve bu görüşü olduğu gibi kabul etmişlerdir. Ayrıca Müslüman astronomların bir kısmı matematiksel kuramla yetinmeyi tercih etmiş ve Batlamyus sisteminin geometrik yapısını yeterli bularak fiziksel temel görüşünü bir tarafa bırakmışlardır.5 Bu açıdan bakıldığında Müslüman-Arapların kuramsal astronomiye çok fazla bir katkıda bulundukları savunulamaz.

1https://www.academia.edu/16290988/Ortaçağ_İslam_Dünyası_nda_Astronomi_Çalışmaları_ve_ Batı_ya_Etkileri_Bilim_ve_Ütopya_Nisan_2003_Sayı_106_İstanbul_2003_s._48_53 (25.09.2016).

2 https://www.academia.edu/6280761/Battânî_ve_Zîc-i_Sâbî_Adlı_Astronomi_Eseri (26.09.2016).

3Yavuz Unat, “Tarih Boyunca Türklerde Astronomi”, Ortaçağ İslam Dünyası’nda Bilim ve Teknik

(Makaleler), Ankara 2008, s.158.

4 Zeki Tez, Ortaçağ İslam Dünyasında Bilim ve Teknik, Diyarbakır 1991, s.80-81.

5 https://www.academia.edu/6280761/Battânî_ve_Zîc-i_Sâbî_Adlı_Astronomi_Eseri (26.09.2016).

CAHİLİYE DEVRİ’NDE VE İSLAM’IN İLK YILLARINDA ASTRONOMİ

Cahiliye Devri’nde ve İslam’ın ilk yıllarında yapılan astronomi faaliyetleri İslam astronomi tarihi açısından bir emekleme dönemidir. Cahiliye Devri’nde Araplar çölde gündüz güneşin doğuş-batış yerlerini bilmek, geceleri ay-yıldızların kılavuzluğunda vakit-yön istikametlerini tayin edebilmek ve yıldızların doğuş-batış şekillerine bakarak mevsimlere ve hava durumuna dair tahminlerde bulunabilmek için pratik astronomi ilmi ile meşgul olmuşlardır.6 Yıldızların hareketleri ile hava durumu ve iklimler arasında ilgi kuran ve çeşitli takvimlere esas teşkil eden "halk astronomisi ve meteoroloji bilgisi” diyebileceğimiz “ilm-i envâ” olarak bilinen bir ilim dalı geliştirmişlerdi.7 Arapların sahip olduğu bu astronomi bilgisi bilimsel bir özelliğe sahip değildi. Ancak yıldızlara ilişkin zengin bir bilgi birikimlerinin olduğu da yadsınamaz. Bu bilgilerin Antik-Keldani astronomisinin uzantısı olması kuvvetle muhtemeldir.8 Arapların astronomi ile ilgili bilgi ve düşüncelerine şiirlerde de rastlanmaktadır. Gökyüzünün açıkça incelendiği anlaşılan bu şiirlerin

421 tanesinden 26’sında Süreyya yıldızından söz edilmektedir.9 Kaynaklarda ifade edildiğine göre Cahiliye Devri Araplarının şiirlerinde 300’den fazla yıldızın adı geçmektedir.10

Cahiliye Devri’nden miras kalan pratik astronomi anlayışı İslamiyet’in Arap Yarımadası’nda yayılmaya başladığı ilk zamanlarda da devam etmiştir. Kur'an-ı Kerim’in gök cisimlerine çok fazla atıfta bulunması ve ilk Müslümanların “ilm-i envâ” bilgisine sahip olması astronomi biliminin gelişimini yavaşlatmış olmalıdır. Nitekim Kur'an-ı Kerim’de “felek kelimesi güneş ay ve yıldızların içinde yüzdüğü gök küre” anlamında kullanılmıştır. “Allah'ın buyruğuna teslim olan yıldızlar, birer yol gösterici, gezegenler göklerin aydınlatıcıları ve ziynetleri, burçlar göğün işaretlerinden olan, yani yolculara yol gösteren büyük yıldızlar yahut ayın konakları” olarak belirtilmiş ve “günleri, geceleri ve yılları hesaplamaya yarayan aydan 26, güneşten 32 defa” bahsedilmiştir.11 Bu bilgilerden hareketle

6 Ziya Kazıcı-Mehmet Şeker, İslam-Türk Medeniyet Tarihi, İstanbul 1982, s.129; İslamiyet ile birlikte Müslümanların namaz vakitlerini belirlemek ve duaya yöneldikleri sırada Mekke’nin yönünü tespit etmek için astronomi ile ilgilenmek zorunda kalmışlardır. Bkz. Umberto Eco, Ortaçağ’da Katedraller-Şövalyeler-Şehirler, Çev: Leyla Tonguç, İstanbul 2015, s.332-333.

7 "Envâ” güneş yılının belirli dönemlere bölünmesine izin veren birtakım yıldız kümelerinin doğuş

ve batışının gözlemlenmesi ile ilgili bir hesaplama sistemini anlatmaktadır. Yıldızların yılın belli zamanlarında gökyüzünde görülmesi havanın değişimine işaret olan meteorolojik bir olay olarak algılanmıştır. Bu yüzden “nev” terimi yağmur veya fırtına anlamına gelmekteydi. Bkz. Ali Bakkal, “İslam Astronomi Tarihinde İbn Rüşd, Büyük İslâm Filozofu İbn-i Rüşd”, Diyanet Dergisi, Cilt- XLVIII, Sayı:3, Temmuz-Ağustos-Eylül 2013, s.197.

8 Fuat Sezgin, İslam’da Bilim ve Teknik, Cilt-II, İstanbul 2008, s.3.

9 Ali Bakkal, a.g.m., s.197.

10 Fuat Sezgin, a.g.e., II, s.3.

11 Ali Bakkal, a.g.m., s.197-198.

Müslümanların kozmoloji hakkında ilk bilgilerini Kur’a-ı Kerim’den öğrendikleri ve bu teolojik anlayışın dışına çıkmadıkları savunulabilir. Ancak Ramazan Ayı’nın başlama-bitiş vakitlerini tespit etmek, kıble yönünü belirlemek, güneşin doğuş-batış saatlerini cemaate bildirmek, güneş-ay tutulmalarını önceden haber vermek12 ve Hz Muhammed’in ibadetleri yerinde-zamanında yapmak konusunda Müslümanlara tavsiyelerde bulunması zamanla astronomi bilimine gereken önemin verilmesine ve bilimsel astronominin Müslümanlar arasında gelişmesine olanak sağlamıştır.13

EMEVİLER DÖNEMİ’NDE ASTRONOMİ

Emeviler Dönemi’nden başlayarak Abbasilerin yedinci halifesi Memun Dönemi’ne kadar astronomi içerikli eserler Arapçaya çevrilmiş ve bu sürece “Tercümeler Dönemi” denilmiştir.14

İslam Dünyası’nda Müslümanların astronomi ile bilimsel bir şekilde uğraşmaya başlaması VIII. yüzyıla denk gelmektedir.15 Müslümanların gerçek anlamda astronomi bilimi ile ilgilenmeleri Emeviler Dönemi’nde tercüme faaliyetleri ile başlamıştır. İslam Tarihi’nde astronomi alanında ilk tercüme hareketini Emevi prensi Hâlid b. Yezîd (ö.102/720’lerde) başlatmıştır. Hâlid b. Yezîd Batlamyus'un “Kitâbü's-Semere” adlı astrolojik eserini Arapçaya tercüme ettirmiştir.16 Ünlü astrolog Ebu Mâ’şer “Halîd b. Yezîd’in astroloji ile uğraştığını, bu alanda bir eser yazdığını ve bu eserin tanınmış astrolojik eserlerden biri olduğunu” ifade etmiştir.17

Emeviler Dönemi’nde Müslüman-Araplar astronomi alanında yürüttükleri çalışmalarda tercüme faaliyetleri ile yetinmemişlerdir. Astronomik figürleri sanata ve mimariye işlemiş ve bu konuda edindikleri bilgi birikimlerini farklı bir şekilde ifade etmişlerdir. Kaynaklar bu konuda iddialarımızı destekler niteliktedir. Ürdün’de Amman şehrinin doğusunda18 711-715 tarihleri arasında inşa edilen19

Emevilere ait Kusayru Amre Sarayı’nın gökyüzü haritasını andıran banyo kısmında (Roma hamamının kubbesinde) yer alan haritada yaklaşık 400 yıldız, takımyıldızlar ve burç kuşağı (Zodyak) koordinatları ile birlikte verilmiştir.20

12 Zeki Tez, a.g.e., s.80.

13 Ziya Kazıcı-Mehmet Şeker, a.g.e., s.129.

14 Ali Bakkal, a.g.m., s.197- 201.

15 Ziya Kazıcı-Mehmet Şeker, a.g.e., s.129.

16 Ali Bakkal, a.g.m., s.198.

17 Fuat Sezgin, İslam’da Bilim ve Teknik, Cilt-I, İstanbul 2008, s.4.

18 Fuat Sezgin, a.g.e., II, s.3-4.

19 Ali Bakkal, a.g.m., s.197.

20 Bu astronomik figürlerin Kusayru Amre Sarayı’nın büyük salonunu örten kubbesinde yer aldığını iddia etmektedir. Bkz. Ali Bakkal, a.g.m., s.197; Astronomik figürlerin gökyüzü haritasına benzediğini ve Ḳuṣayru Amre Kasrı’nın banyo kısmında bulunan Roma hamamının kubbesinde işlendiğini ifade etmektedir. Bkz. Fuat Sezgin, a.g.e., II, s.3-4.

Resim-1: Kusayru Amre Roma Resim-2: Kubbenin günümüzdeki

Hamamı’nın Kubbesinde Bulunan fotoğraf şekli21

Gökyüzü Rekonstrüksiyonu22

Emevi halifelerinden Hişam b. Abdülmelik Dönemi’nde (105-125/724-743) çeviri faaliyetleri devam etmiştir. Aristoteles’e istinat edilen “Kitâbü'l-Âlem” adlı bir eser Arapçaya çevrilmiştir.23 İçeriğinde kozmolojik-coğrafi ve meteorolojik bilgiler bulunduran bu eser Müslümanlara astronomiye dair bazı bilgiler öğretmiştir. Emevi saltanatının son zamanlarında Hermes’e istinat edilen “Kitâb Münkalebü sini'l- âlem ve mâ fihi mine'l-kazâ” ve Zerdüş’te istinat edilen “Kitâbü Zerâdüşt fi'n- nücûm ve te'sîrâtihâ ve'l-hükm 'ale'l mevâlîd (Kitâbü Zerâdüşt fi suveri dereci'l- felek)” adlı astroloji ağırlıklı eserler Arapçaya çevrilmiştir. Doğal olarak bu çeviriler vasıtası ile astronomi ile ilgili bazı terimler Arap diline girmiştir.24

Müslümanlar-Arapların astronomi biliminin imkânlarından pratik hayatta ve dini vecibelerin yerine getirilmesi konusunda faydalanmış oldukları savunulabilir. Müslüman-Araplar ibadet vakitlerinin belirlenmesi için Muvakkithaneler açmışlardır. Astronomi eğitimi veren bu kurumlar araştırma içerikli bir gözlemevi vazifesi de görmekteydi.25 Bu açıdan bakıldığında İslam Dünyası’nda gözlemevlerinin Emeviler tarafından başkent Dimaşk’ta (Şam) inşa edilmeye

21 Fuat Sezgin, a.g.e., II, s.4.

22 Fuat Sezgin, a.g.e., II, s.4.

23 Fuat Sezgin, a.g.e., II, s.4.

24 Ali Bakkal, a.g.m., s.198.

25 Yavuz Unat, “İslam’da ve Türklerde Zaman ve Takvim”, Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi,

İstanbul 2004, s.15-16.

başlandığı savunulabilir.26 Gözlemevlerinde dakik gözlemler yapılmış27 ve bu rasatlar neticesinde elde edilen sonuçlar İslam Dünyası’nda ilk astronomi tablosu olan “Zic’i” ortaya çıkarmıştır. Ünlü bilgin Bîrûnî parşömen kâğıdı üzerine çizilmiş astronomik tablolar içeren bu Zîc'den bahsetmektedir. Bu Zic’de Diokletion Dönemi’ne (Kıpti Takvimi’ne) göre oluşturulmuş verilerin olduğundan söz etmiş, adı bilinmeyen bir yazarın hicretin 90-100 (710-719) yılları arasında gözlemlenen güneş tutulmaları ve horoskoplar içeren eklemeler yaptığını belirtmiş ve bu eklemelerde Bust şehrinin enleminin 320 olduğunu ifade etmiştir.28

ABBASİLER DÖNEMİ’NDE ASTRONOMİ

Abbasiler Dönemi’nde Halife Mansur, Harunreşid ve Memun dönemlerinde astronomiye dair çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar çeviri faaliyetleri ile başlamış, zamanla gözlemsel astronomi şeklinde devam etmiştir.

Halife Memun Döneminde Astronomi

Abbasiler Dönemi’nde doğal sınırlara ulaşılmış ve fetih politikasının yerini bilimsel ve kültürel etkinlikler almıştır. Müslüman-Araplar çevre uygarlıklarla etkileşim içerisine girmiş ve Ortaçağ İslam Dünyası’nda bir “Rönesans” süreci başlatmışlardır. Bu süreçte Kuzey Suriye yolu ile Mezopotamya kültüründen astronomi, matematik ve tıbba ilişkin veriler; Yunan-Roma kültüründen felsefe, fizik, tıp, geometri, astronomi, mekanik ve mantık gibi bilim dalları; Mısır yolu ile kimya; İran yolu ile İran-Hint tıbbı ile ilgili eserler ve Hint matematiği İslam kültürüne girmiştir.29

Müslüman Araplar önce İran ve Hint kaynaklı astronomi bilgileri kullanmışlardır. Ancak daha sonra Antik Yunan astronomisi ile tanışmış ve Batlamyus (Ptoleme) geleneğine geçiş yapmışlardır. VIII. yüzyılın ikinci yarısında Bağdat’ta parlayan astronomi çalışmaları İran-Hint astronomi çalışmalarına dayandırılmıştır. M.S. 555 yıllarında Sasani hükümdarı Adil Nuşirevan Dönemi’nde büyük bir olasılıkla Hindistan astronomi teorileri ve çalışmaları esas alarak oluşturulan “Zic-i Şahi” veya “Zic-i Şehriyar” (Kralın Tabloları)’dan yararlanılmıştır. Güne, gün ortasına değil; gece yarısından başlandığı gibi bazı özellikleri bulunan ve İslam astronomisini etkileyen bu eser meşhur astrolog “Ebu Maşer’in” şerhi ile birlikte “Ebul Hasan et-Temimi” tarafından Arapçaya çevrilmiştir. “Zic-i Şahi” Sasanilerin Jüpiter-Satürn birleşmesi konusunda ısrarcı oldukları30 ve Sasanilerin astronomi mirasının üzerine İslam astronomisinin oluşumuna temel teşkil eden ilk

26 Ali Bakkal, a.g.m., s.199.

27 Yavuz Unat, “İslam’da ve Türklerde Zaman ve Takvim”, s.15-16.

28 Ali Bakkal, a.g.m., s.200.

29 Zeki Tez, a.g.e., s.2.

30 Seyyid Hüseyin Nasr, İslam’da Bilim ve Medeniyet, Çev: Naci Avcı-Kasın Turhan-Ahmet Ünal,

kaynaklardan biridir.31 “Zic-i Şahi” Mansur Dönemi’nde öne çıkan “İbnü’l Nevbaht” ve “Maşallah” gibi bilginlerin astronomi faaliyetlerine temel oluşturmuştur.32

Ortaçağ’da Hıristiyan Dünyası IV. ve X. yüzyıllar arasında karanlık bir dönem geçirmiştir. Ancak Ortadoğu'da yeni bir din olan İslamiyet doğmuş ve kısa sürede yayılmıştır. Müslüman-Araplar Hıristiyanların sahip çıkmadıkları bilim, kültür ve felsefe mirasına talip olmuşlardır. VIII. ve IX. yüzyıllarda Müslümanlar-Araplar Yunan eserlerinin büyük bir bölümünü Arapçaya çevirmiş ve insanlığın ortak mirası olan bilimin gelişimine katkıda bulunmuşlardır.33

Abbasiler Dönemi’nde (750-1258) Müslüman-Arapların Emeviler Dönemi’nde başlattıkları astronomi içerikli eserlerin Arapçaya çevrilmesi faaliyetlerine devam edilmiştir. Bu durumun ortaya çıkmasında İran kültürünün ve Sasanilerin önemli bir etkisi olmuştur. Sasaniler Dönemi’nde İran’ın Huzistan bölgesinde (Ahvaz) Cundişapur denilen bir kent kurulmuştu. Sasani hükümdarı I. Şâpur (241-272) yeni kurulan Cundişapur’a Yunan esirleri yerleştirmiş ve bu esirlerden Cundişapur’da bir tıp ve felsefe okulu kurmalarını istemiştir. Böylece Cundişapur kentinde köklü bir Yunan kültürü ortaya çıkmıştır. Abbasilerin ikinci halifesi Mansur Dönemi’nde (754-775) Cundişapur’daki tarihsel mirasa Müslüman-Araplar sahip çıkmışlardır. Bu dönemde birçok bölgede çeviri uğraşısı tekrar gündeme gelmiştir.34

Gezegenlere meraklı olduğu için Fars, Hint ve Rum bölgelerinden birçok astronomi bilimci Bağdat’ta gelerek halife Mansur’un hizmetine girmiş ve himayesinde çalışmışlardır.35 Hicretin 156. yılında “Mankah el-Hindî adlı”36 Hintli bir elçi huzuruna çıktığı Halife Mansur'a Kardagaların Kralı Figar adına37

Brahmagupta’nun astronomiye dair istihsal edilen Sindhanta (Sindhind) adlı eserini sunmuştur.38 Halife Mansur Hint elçisinin sunduğu kitabın Arapçaya tercüme edilmesini ve seyyarelerin (gezegenlerin) hareketlerini ifade eden bir eserin

31 Fuat Sezgin, a.g.e., I, s.8.

32 Seyyid Hüseyin Nasr, İslam’da Bilim ve Medeniyet, s.175; Zeki Tez, a.g.e., s.81.

33 Yavuz Unat, “Tarih Boyunca Türklerde Astronomi”, s.158.

34 Zeki Tez, a.g.e., s.37; Dini görüş ayrılıkları nedeni ile Bizans’tan kaçarak İran’a sığınan ve Cundişapur gibi kültür merkezini meydana getirmiş olan bilgin ve düşünürlerin İslam dünyasında ortaya çıkan ilk bilimsel faaliyetlerin gelişmesinde önemli katkıları olduğu ifade edilmektedir. Bu bilim insanlarının Yunanca bilmeleri birçok klasik eserin Arapçaya tercüme edilmesini sağlamıştır. Bkz. https://www.academia.edu/6280761/Battânî_ve_Zîc- i_Sâbî_Adlı_Astronomi_Eseri (26.09.2016).

35 Yavuz Unat, “İslâm Dünyasında Astronomi Çalışmaları ve İslâm Astronomisinin Batı'ya